วัฒนธรรมคืออะไร?

       หากมองด้วยความหมายอย่างกว้างที่สุด "วัฒนธรรม" คือแบบแผนในการดำเนินชีวิตที่กำหนดมุมมองและการใช้ชีวิตต่าง ๆ ของกลุ่มคน แบบแผนที่ว่านี้ประกอบขึ้นจากสิ่งต่าง ๆ ที่เราใช้ในชีวิตประจำวัน ตัั้งแต่ ภาษา ท่าทาง การแต่งตัว หรือแม้กระทั่งอุปกรณ์เครื่องมือต่าง ๆ เองก็ถือเป็นสิ่งที่ตีกรอบการใช้ชีวิตประจำวันของเราได้โดยที่เราไม่รู้ตัว แบบแผนที่เกิดขึ้นนี้เป็นปัจจัยหลักในการสร้างมุมมองความเชื่อ รวมถึงทัศนคติต่อประเด็นต่าง ๆ ให้กับเรา

       เป็นที่นั่งสังเกตว่าทั้ง ๆ ที่ความเห็นต่าง ๆ ของคนในสังคมไม่ได้เหมือนกันเลย ทำไมเราถึงยังอยู่ร่วมกันในสังคมที่อุดมไปด้วยความแตกต่างเหล่านั้นได้? คำตอบหนึ่งที่นักสังคมวิทยาคิดคือ ในความคิดเห็นที่ต่างกันเหล่านั้น ความคิดบางอย่างได้รับการแชร์ร่วมกันจนในที่สุดทุกคนยอมรับในความคิดเหล่านั้น ความคิดนั้นจึงได้รับการสถาปณาขึ้นเป็นแบบแผนที่ทรงคุณค่าและถ่ายทอดให้คนที่เกิดมาภายหลังจนกลายเป็นวิถีชีวิต วิถีชีวิตที่ผ่านประชามติแล้วแบบนี้แหละครับที่เรียกว่า "วัฒนธรรม" 

       ในมุมนี้เองที่ผมอยากชวนผู้อ่านมองว่า วัฒนธรรมเป็นสิ่งที่ถูกสถาปนาขึ้นจากคนในสังคม เท่ากับว่าวัฒนธรรมเป็นสิ่งที่ต้องอาศัยการเรียนรู้มากกว่าการค้นเอาจากปริชาน (innate) ในสมอง ตัวอย่างที่ดีตัวอย่างหนึ่งคือ การไหว้ครับ ผมเชื่อว่าในวัยเด็กเราทุกคนต้องเคยได้รับการสั่งสอนให้ไหว้ผู้หลักผู้ใหญ่ทุกครั้งเวลาที่เจอหน้ากันถึงแม้ว่าเราจะไม่รู้จักผู้ใหญ่คนนั้นก็ตาม การไหว้ของเราจึงมาจากการถ่ายทอดข้อปฏิบัติมากกว่าที่เราจะรู้ได้เองจากในสมองว่าเมื่อเจอผู้ใหญ่แล้วเราต้องไหว้ อีกหลักฐานหนึ่งที่พิสูจน์ว่าวัฒนธรรมเป็นสิ่งที่ได้รับการสถาปณาขึ้นคือ ความแตกต่างของการปฏิบัติในประเด็นเดียวกันจากคนแต่ละสังคมครับ เช่น การทักทาย ถึงแม้ในทุกสังคมจะมีการทักทายแต่ข้อปฏิบัติต่อการทักทายเองก็ไม่ได้มีความเป็นสากล หลักฐานเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่าวัฒนธรรมเป็นผลผลิตจากสังคมโดยตรง สิ่งที่น่าคิดอีกประเด็นหนึีงคือผลผลิตชิ้นยักษ์อันนี้มีอำนาจมากกว่าที่เราคาดคิดอยู่เหมือนกันครับ อำนาจหนึ่งที่น่าสนใจของวัฒนธรรมคือ มันมีพลังในการสร้างสภาพต่าง ๆ โดยสภาพหนึ่งในนั้นคือ "การกลายเป็นอื่น (otherness)" ผมคงไม่สามารถนำมาอธิบายในบทความนี้ได้ทั้งหมดแต่จะฝากลิงก์เอาไว้ให้ลองไปศึกษากันดูนะครับ

วัฒนธรรมเป็นดั่งเลนส์

       มีคำกล่าวคลาสสิกอยู่คำกล่าวหนึ่งได้อุปมาวัฒนธรรมว่า "เป็นดั่งเลนส์ที่มนุษย์ใช้ในการมองโลก" ซึ่งเป็นการเปรียบเปรยที่ถูกต้องทีเดียว ผมชวนผู้อ่านคิดต่อแบบนี้ครับว่า เลนส์ที่ว่านี้ไม่ได้เป็นเลนส์ธรรมดา ๆ แต่เลนส์นี้สามารถทำให้เรา "มองเห็น" หรือ "มองไม่เห็น" อะไรบางอย่างได้ด้วย ตัวอย่างหนึ่งที่สะท้อนข้อความนี้อย่างชัดเจนคือ การมองไม่เห็นวัฒนธรรมในสังคมที่เราอยู่ครับ โดยทั่วไปเราจะรับวัฒนธรรมของสังคมที่เราเติบโตมาอย่างเป็นธรรมชาติจนเราเคยชินกับแบบแผนและวิถีชีวิตที่เราอยู่อาศัย ทำให้เรารู้สึกว่าสิ่งที่อยู่รอบตัวเรานั้นไม่ได้ "น่าตื่นตาตื่นใจ" อะไร ในทางกลับกัน หากมีคนนอกพื้นที่หรือชาวต่างชาติมาเที่ยวในสังคมที่เราอยู่ ผมเชื่อว่าเราจะเห็นสายตา "ตื่นตาตื่นใจ" ของคนเหล่านั้นที่จ้องหรือจับสิ่งของที่เรามองว่ามันก็ปกติของมันอย่างสนใจ เหตุการณ์ลักษณะนี้เป็นตัวอย่างที่ดีของเลนส์ไม่ธรรมดาคู่นี้ครับ

       ประเด็นถัดมาของเลนส์วัฒนธรรมคือ เลนส์นี้มักทำให้เราตัดสินหรือให้คุณค่ากับอะไรบางอย่างผ่านสังคมที่แปะเลนส์นี้ให้เราตอนเกิดครับ พูดง่าย ๆ ว่าคนทั่วไปมักตัดสินอะไรจากความรู้หรือประสบการณ์ในที่ที่เขาเติบโตมา นี่จึงเป็นเหตุผลว่าทำไมเรื่องเดียวกันคนเราถึงมองไม่เหมือนกัน สิ่งที่น่าสนใจคือเรามักจะตัดสินโดยโน้มเอียงไปทางว่าวัฒนธรรมของเราดูดีกว่าอีกวัฒนธรรมหนึ่งบ่อย ๆ ซึ่งสังคมวิทยาเรียกปรากฏการณ์นี้ว่า ชาติพันธ์นิยม (ethnocentrism) ครับ กล่าวคือเป็นการตัดสินใจอะไรบางอย่างผ่านการมองจากวัฒนธรรมที่เราอยู่ ซึ่งโดยปกติแล้วนักสังคมวิทยาจะได้รับการฝึกให้สกัดเอาประเด็นนี้ออกจากหัวก่อนทำการศึกษาสังคมหนึ่ง ๆ ไม่เช่นนั้นแล้วการศึกษาวัฒนธรรมหรือสังคมนั้น ๆ จะปนเปื้อนอคติของเราที่ใช้วัฒนธรรมตัวเองมอง เช่น เราไปลงพื้นที่ทำการศึกษาคนไร้บ้านแถวสวนลุมพินี หากเรายังใช้มุมมองที่เราได้รับการปลูกฝังมาว่าคนไร้บ้านเหล่านี้เป็นคนน่ากลัว หรือไม่น่าคบหา เราจะไม่สามารถทำความเข้าใจจิตใจ หรือความคิดของคนเหล่านี้ได้เลยครับ เพราะเราตัดสินพฤติกรรมเขาแบบนั้นตลอดเวลา เครื่องมือหนึ่งที่นักสังคมวิทยาใช้เพื่อสกัดเอาความรู้สึกนี้ออกไปคือ การคิดว่าความแตกต่างที่เกิดขึ้นก็เป็นแค่มิติหนึ่งเท่านั้น ไม่มีความแตกต่างไหนที่ด้อยหรือสำคัญไปกว่ากัน พูดง่าย ๆ คือ นักสังคมวิทยาที่ศึกษาคนไร้บ้านต้องมองว่าคนไร้บ้านก็เป็นคนเหมือนกับพนักงานเงินเดือนหรือตัวเองนั่นแหละครับ แนวคิดเช่นนี้เรียกว่า วัฒนธรรมสัมพัทธ์ (cultural relativism) ครับ กล่าวคือ เป็นแนวคิดที่พยายามมองความแตกต่างทางวัฒนธรรมอย่างเท่าเทียมเพื่อใช้ในการทำความเข้าใจวัฒนธรรมต่าง ๆ และช่วยขจัดอคติที่เกิดจากชาติพันธ์นิยมด้วย ลองใช้แนวคิดที่ผมว่ามานี้อ่านบทความเกี่ยวกับโอตาขุ (otaku) ที่ผมคัดมาให้จากหนังสือ The Real World: An Introduction to Sociology กันดูครับ โดยผมอยากเชื้อเชิญให้ผูู้อ่านลองคิดจากมุมวัฒนธรรมของเราก่อนว่าเรามองโอตาขุอย่างไร? แล้วลองอ่านบทความนี้ดูครับ หลังอ่านเสร็จลองถามตัวเองดูว่า เราเข้าใจโอตาขุในมุมใหม่ ๆ ขึ้นบ้างไหม?

นอกจากนี้ผมยังมีวิดีโอที่ย่อยแนวคิดสองแนวคิดที่ผมเพิ่งกล่าวไปนี้ให้เข้าใจง่าย ๆ ด้วยครับ ใครที่ยังไม่เห็นภาพลองดูวิดีโอข้างล่างเพิ่มเติมดูนะครับ

มิติทางวัฒนธรรม

จนถึงตรงนี้ สิ่งที่ผมพูดนั้นเป็นการเปลี่ยนแปลงที่เกิดภายในสังคม (intrasocietal change) ทว่า การเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมสามารถเกิดขึ้นจากการเข้ามาของวัฒนธรรมสังคมอื่นได้เหมือนกันครับ ซึ่งการเปลี่ยนแปลงดังกล่าวถือว่าเป็นการเปลี่ยนแปลงที่เกิดจากปัจจัยภายนอกสังคม (intersocietal change) เช่น การติดต่อค้าขายกับจีนตั้งแต่สมัยก่อนของไทยทำให้ศิลปะรวมถึงแนวคิดสถาปัตยกรรมต่าง ๆ จากจีนได้เข้ามาในสังคมไทย เมื่อมีการปะทะกันระหว่างแบบแผนการดำเนินชีวิตคนละแบบแผน นักสังคมวิทยาเชื่อว่าจะเกิดกระบวนการแพร่ทางวัฒนธรรม (cultural diffusion) ขึ้นครับ แนวคิดนี้เชื่อว่าวัฒนธรรมที่เกิดการสัมผััสกันจะมีวัฒนธรรมหนึ่งมีความเข้มข้นมากกว่า (ความเข้มข้นนี้ถูกกำหนดด้วยปัจจัยหลายอย่างครับ เช่น ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยี อำนาจของบุคคลที่นำวัฒนธรรมเข้ามา เป็นต้น) วัฒนธรรมที่เข้มข้นกว่านี้จะแพร่เอาแนวคิด เทคโนโลยี รวมถึงค่านิยมต่าง ๆ เข้าไปยังวัฒนธรรมที่มีความเข้มข้นน้อยกว่า ทำให้เกิดการผสมผสานวัฒนธรรมเกิดขึ้น ประเด็นนี้ผมขอยกตัวอย่างผ่านอาหารแล้วกันครับ ผู้อ่านรู้จักอาหารที่เรียกว่า "fusion foods" ไหมครับ? นักสังคมวิทยาสนใจประเด็นนี้มาก ส่วนหนึ่งเป็นเพราะ fusion foods สะท้อนให้เห็นถึงการปะทะระหว่างวัฒนธรรมที่มีการสัมผัสกันได้เป็นอย่างดี ลองคิดถึงข้าวไก่แซบใน KFC หรือข้าวกระเพราไก่ของ Mcdonald ดูสิครับ ผมเชื้อเชิญให้ผู้อ่านลองคิดว่าเมื่อเรามองเมนูเหล่านั้น คิดว่าวััฒนธรรมอะไรเป็นวัฒนธรรมที่มีความเข้มข้นกว่ากันในเรื่องนี้? แล้วมันสะท้อนให้เห็นอะไรบ้าง? 

      จากที่กล่าวมาทั้งหมดผู้อ่านจะเห็นว่าในบทนี้ผมพยายามอธิบายภาพของวัฒนธรรมในประเด็นต่าง ๆ ตั้งแต่นิยาม มิติ รวมถึงกลไกที่เกิดขึ้นกับวัฒนธรรม อันที่จริงแล้วยังมีประเด็นอีกมากมายเลยเกี่ยวกับวัฒนธรรมที่ผมไม่ได้นำมาใส่ไว้ในนี้ แต่ผมเชื้อเชิญให้ผู้อ่านลองไปค้นคว้าเพิ่มเติมเกี่ยวกับเรื่องราวของวัฒนธรรมกันต่อดูครับ ผู้อ่านอาจจะพบว่าสิ่งที่อยู่ใกล้ตัวเราที่สุดก็ยังมีแง่มุมที่น่าค้นหาอีกเยอะเลยทีเดียว