แก่นแท้ของมนุษย์อยู่ที่สังคมหรือพันธุกรรม?

การขัดเกลาทางสังคมในฐานะเครื่องมือผลิตความเป็นมนุษย์

ตัวตน?

• ฟรอยด์ ตัวตนในมุมจิตวิเคราะห์ - Freud เป็นนักจิตวิทยาที่เสนอว่าตัวตนแบ่งออกเป็น 3 ระดับคือ id, ego และ superego โดย id คือตัวตนที่เป็นสัญชาติญาณดิบของเรา ตัวตนนี้ถูกผลักดันโดยความอยู่รอดทางชีวภาพ อาทิ ความหิว ความต้องการมีชีวิตรอด ความต้องการในการสืบพันธ์ครับ ในขณะที่ตัวตนระดับที่ตรงข้ามกับ id คือ superego ตัวตนในระดับนี้เป็นตัวตนที่มนุษย์แสดงออกมาตามครรลองของสังคม ผ่านการยอมรับเงื่อนไขทางวัฒนธรรมและกรอบคุณค่าที่สังคมเชื่อว่าดี ตัวตนตรงกลางที่เป็นเหมือนสนามรบระหว่างความต้องการแบบ id และ superego คือ ego ครับ ซึ่งฟรอยด์เชื่อว่าอีโก้นี่แหละคือตัวตนแบบธรรมชาติที่สุดที่คนคนหนึ่งรับรู้จากการสำรวจตัวเอง

• คูลลี่ กระจกเงาคือตัวเรา - Cooley เป็นนักสังคมวิทยาที่มีชีวิตอยู่ช่วงเดียวกับฟรอยด์ครับ แต่สำหรับคูลลี่แล้ว ตัวตนกลับไม่ได้มาจากตัวเราเองอย่างเดียว แบบที่ฟรอยด์แบ่งเป็นสามระดับ ทว่าคูลลี่เชื่อว่า ตัวตนของเราได้รับการสะท้อนมาจากความคิดของคนอื่นที่มีต่อเราด้วย ลองคิดดูแบบนี้ก็ได้ครับว่า เรารู้ได้อย่างไรว่าเราเก่ง? หรือเราทำสิ่งนั้น ๆ ได้ดี? คูลลี่เสนอว่า เราคิดเช่นนี้กับตัวเองได้ก็ต่อเมื่อคนรอบข้างสะท้อนให้เห็นว่าเราเป็นเช่นนั้น เพราะมีเพื่อนบางคนชมว่าเราเก่ง เราถึงเริ่มคิดว่าอาจจะเก่งจริง ๆ เป๋็นต้นครับ คูลลี่คิดว่ากระบวนการเช่นนี้เป็นเหมือนกับการส่องกระจกแล้วได้เห็นตัวเอง เราจึงรู้ว่าตัวเองเป็นคนอย่างไร กระจกที่ว่าคือ คนรอบ ๆ ตัวเองนั่นเองครับ ตัวตนจากกระจกเงา (Looking-Glass self) เกิดขึ้นได้ผ่านกระบวนการ 3 ขั้นครับ 1) เราจะจินตนาการว่าคนอื่นมองเราอย่างไร 2) เราจะนึกต่อว่าเมื่อคนอื่นมองเราเช่นนี้ คนเหล่านั้นตัดสินและให้คุณค่ากับตัวเราที่เป็นแบบนั้นอย่างไร และ 3) เราจึงรับรู้ว่าตัวตนของเราเป็นอย่างไรและปรับตัวตามสิ่งเหล่านี้ สิ่งที่ผมอยากให้ผู้อ่านลองคิดตามจากแนวคิดของคูลลี่คือ นั่นแสดงว่าตัวตนของเราเปลี่ยนแปลงได้ตลอดเวลาตามกระจกเงาที่เปลี่ยนไปครับ กล่าวคือ พอเราย้ายสังคมไปอยู่ที่อื่น กระจกเงาที่เราใช้มองตัวเองก็เปลี่ยนบานไปด้วย กระจกเงาบานใหม่ในสังคมใหม่ก็จะเปลี่ยนการรับรู้เกี่ยวกับตัวเราด้วยครบ

• มี้ด และสอง "เรา" - Mead เป็นนักสังคมวิทยาที่ต่อยอดแนวคิดของคูลลี่ครับ โดยมี้ดเสนอว่าก่อนที่เราจะมีความสามารถในการต่อรองตัวตนแบบที่คูลลี่ว่าไว้ เราต้องผ่านกระบวนการเรียนรู้เกี่ยวกับตัวตนเสียก่อน กระบวนการดังกล่าวกระทำผ่านการขัดเกลาทางสังคมครับ มี้ดแบ่งการเรียนรู้เกี่ยวกับตัวตนในวัยเด็กของเราออกเป็นสามช่วง โดยช่วงแรกเรียกว่า preparatory stage ซึ่งเกิดขึ้นในช่วงแรกเกิดถึงสามขวบ มี้ดเชื่อว่าช่วงนี้ เด็กไม่มีอำนาจในการต่อรองตัวตนที่คนอื่นมอง เด็กแรกเกิดถึงสามขวบจึงเหมือนผ้าขาวที่ได้แต่รับความเป็นตัวตนจากการที่คนอื่นปฏิบัติกับเขา เด็กเรียนรู้ความหมาย รวมถึงการมองโลกจากการเลียนแบบผู้ใหญ่หรือคนรอบตัว แต่เมื่อเด็กย่างเข้าสามขวบ เด็กมีสัมปชัญญะเพียงพอที่จะเริ่มเข้าสู่ขั้นถัดมาคือ play stage โดยในช่วงนี้เด็กจะเริ่มเรียนรู้บทบาทของคนอื่นผ่านการแสร้งเป็นคนคนนั้น เช่นจินตนาการว่าเป็นตำรวจแล้วทำตัวเหมือนตำรวจที่ตัวเองเห็นตามสื่อหรือคำบอกเล่าของคนรอบข้าง กระบวนการนี้ทำให้เด็กมีความสามารถในการจินตนาการว่าคนอื่นมองตัวเองอย่างไร และราว ๆ 7 ขวบ เด็กเริ่มเข้าสังคม มีเพื่อนเล่นที่โรงเรียน สภาพแวดล้อมนี้ส่งผลให้เด็กเข้าสู่ขั้นสุดท้ายซึ่งก็คือ game stage ครับ ในขั้นนี้เกมต่าง ๆ ที่เด็กเล่นกับเพื่อน เช่นกีฬา หรือนันทนาการจะสอนให้เด็กรู้ว่า คนอื่นคาดหวังหรืออยากเห็นอะไรจากตัวเขาเมื่อเขาอยู่ในตำแหน่งนั้น ๆ (Generalized other) สมมติง่าย ๆ แบบนี้ก็ได้ครับว่า ถ้าเด็กคนนั้นเล่นฟุตบอลแล้วได้รับหน้าที่ให้เป็นผู้รักษาประตู เด็กจะเรียนรู้หน้าที่ของผู้รักษาประตูจากกฎของเกม และเริ่มคิดว่าในตำแหน่งนี้ตัวเองต้องทำอะไรให้สอดคล้องกับกฎและความคาดหวังของคนอื่นที่มีต่อคนที่เป็นผู้รักษาประตู กระบวนการทั้งสามนี้ทำให้ตัวตนของเรามีสองด้าน กล่าวคือตัวตนที่เราเป็นตัวเองหรือ I และตัวตนที่เราเป็นตัวเราแบบที่อยากให้คนอื่นเห็นหรือ Me โดย Me เป็นตัวตันที่เกิดจากการต่อรองระหว่าง I และเงื่อนไขทางสังคมต่าง ๆ นั่นเองครับ จากแนวคิดของมี้ด ผมเลยอยากชวนผู้อ่านคิดต่ออีกนิดครับว่า เด็กในยุคหลัง ๆ อย่างในเจเนเรชั่น Z หรือหลังจากนี้ที่ชีวิตในวัยเด็กเล่นกับเพื่อนน้อยลงกว่ารุ่นก่อน ๆ และอยู่กับสื่อออนไลน์มากขึ้น กระบวนการในขั้น game stage จะเปลี่ยนไปไหม? การเปลี่ยนแปลงตรงนี้ส่งผลถึงค่านิยมในการเข้าสังคม หรืออยู่ในสังคมของคนรุ่นหลังขนาดไหน? 

• กอฟฟ์แมน กับนาฏยกรรมทางสังคมของตัวตน - Goffman เป็นนักสังคมวิทยาอีกคนหนึ่งครับที่เสนอมุมมองว่านอกจากตัวตนของเราจะเปลี่ยนไปตามสภาพแวดล้อมและคนที่อยู่รอบๆ ตัวเราแล้ว ตัวตันของเราก็เปลี่ยนไปตามสถานการณ์ด้วย ในแง่นี้ตัวตนเราจึงมีความลื่นไหลและบิดพริ้วสูงมากครับ กอฟฟ์แมนเชื่อว่า สถานการณ์เป็นปัจจัยสำคัญในการกำหนดว่าเราจะแสดงออกตัวเราอย่างไร ทำให้เขารู้สึกว่าโลกทางสังคมของคนเราจึงไม่ต่างจากละครเวทีที่เราต้องแสดงบทบาทตามสถาณการณ์ต่าง ๆ แนวคิดนี้เรียกว่า นาฏยกรรมทางสังคม (Dramaturgy) ครับ โดยปัจเจกคนหนึ่งจะมีตัวตันที่อยู่หน้าฉาก (Front stage) ซึ่งตัวตนนี้เป็นตัวตนที่เราจะพยายามสร้างความประทับใจให้กับผู้ชม (Impression management) ซึ่งก็คือบุคคลอื่นในสถานการณ์นั้นครับ ในขณะที่ตัวตนอีกแบบหนึ่งเรียกว่า ตัวตนหลังฉาก (Back stage) ตัวตนนี้เป็นตัวตนที่เราอยู่หลังม่านการแสดง เราไม่จำเป็นต้องแสดงตามบทที่สังคมยื่นให้ เราสามารถเป็นตัวเองในแบบที่เราอยากเป็นได้ครับ ผมชวนผู้อ่านคิดต่อไปแบบนี้ครับว่า การเข้ามาของอินเตอร์เน็ตลดพื้นที่หลังฉากเราหรือไม่? เนื่องจากในสังคมออนไลน์แม้เราจะแสร้งเป็นคนอื่นได้ แต่เราจำเป็นต้องมีปฏิสัมพันธ์กับชาวเน็ตซึ่งไม่ต่างอะไรกับการอยู่หน้าฉากในความคิดของกอฟฟ์แมน แล้วการหายไปของหลังฉากเช่นนี้ มีผลอย่างไรต่อตัวเรา เป็นไปได้หรือไม่ที่อัตราการป่วยเป็นโลกซึมเศร้าของคนในยุคนี้สัมพันธ์กับเรื่องนี้ ?