เรื่องราวทั้งหมดนี้ เดินทางมาถึงเล่มจบแล้ว และเล่มจบนี้เป็นเล่มที่ยิ่งเพิ่มพูนความตื่นรู้และความตระหนักรู้มากยิ่งขึ้น ทำให้เราเข้าใจว่า เพราะตัวตนนั้นเองที่ทำให้เราเป็นทุกข์ถึงบัดนี้

     เรื่องราวเล่มสองเป็นเรื่องราวต่อเนื่องมาจนถึงเล่มจบ และเล่มนี้กำลังเข้มข้นกว่าทั้งสองเล่ม เพราะจะเน้นถึงการปฏิบัติที่มากขึ้นด้วย ประกอบด้วยทั้งหมด ๑๕ ตอน ได้แก่

๑. บทนำ

๒. ร่างไว้ก่อน เพิ่งคิดได้

๓. เกี่ยวกับทุกข์ทุกเเง่มุม

๔. สุภาษิต

๕. ภาษาคน - ภาษาธรรม

๖. ธัมมัตวิจารณ์

๗. หัวข้อธรรม

๘. ปรมัตถศิลป์แห่งชีวิต

๙. สัมมาชีพ - อุดมคติ

๑๐. วิทยุ

๑๑. สอนฝรั่ง

๑๒. วัย ๘๐ ปี

๑๓. สืบมรดกไทยยังมใช่มรดกธรรม

๑๔. การเมืองเรื่องของธรรม

๑๕. ฝากไว้เพียงเท่านี้

     พินัยกรรมฉบับจบที่ท่านมอบให้กับทุกคนก่อนท่านจะมรณภาพ เพื่อให้ทุกคนศึกษา ตั้งมั่น และตั้งใจทำธรรมให้เกิดขึ้นในใจอย่างแท้จริง กำลังเดินทางมาถึงจุดที่เข้มข้นสุด

บทนำ คำคม คำสั้น - ทิฏฐิวิวาท

“ขณะใด จิตไม่มี ตัวกู

นิพพานก็ ปรากฎอยู่ ณ จิตนั่น

พอตัวกู เกิดได้ ในจิตนั่น

สังสารวัฏฏ์ ก็พลัน ปรากฎแทน”

     ตัวกูของกูนั้นเป็นผล

ทำให้ค้นผิดเสมอเหมือน

จิตใจนำพาตัวเลอะเลือน

ตามคำเหมือนที่เป็นตัวกูของกู

ตัวตนครั้งนี้นำพาผิด

ให้ใจคิดตามโลภ โกรธ หลง รู้

หากตัวรู้ไม่เกิดจากเพราะดู

แล้วจะสู้มีผลลัพธ์ที่ดีเอย

ร่างไว้ก่อน เพิ่งคิดได้

“สติเป็นเครื่องตื่น ไม่หลับ ไม่ลืมตัว คุ้มกันสิ่งเสนียดจัญไร กั้นกระแส ที่หลงผิด ทำให้ถูกต้องพอใจอยู่เสมอ”

สติคือเครื่องมือที่ทำให้เราตื่นรู้ทุกขณะจิต

และป้องกันภยันอันตรายทั้งหลายที่จะเกิดขึ้นกับเรา

เกี่ยวกับทุกข์ทุกแง่ทุกมุม

“โลกเรานี้ ที่แท้ คือโรงละคร

ไม่ต้องสอน แสดงถูก ทุกวิถี

ออกโรงกัน จริงจัง ทั้งตาปี

ตามท่วงที อวิชชา จะลากคอ”

อวิชชา คือ ความไม่รู้ ที่ลากคอให้คนหลงผิดในโลก หลงผิดในความมีตัวมีตนเหล่านี้ และยังทำให้เราหลงเข้าใจผิดถึงการมีตัวและตน รวมถึงความว่างที่ไม่ใช่ว่างจากจิตเดิมที่เป็นประภัสสรด้วย

สุภาษิต - ความนึกชั่วขณะ

- ปัญหกาเกี่ยวกับไตรปิฎก

“ความไม่เห็นแก่ตนของคน จะป้องกันและแก้ไขปัญหา อันจะเกิดขึ้นได้ทั้งหมด”

     เมื่อโลกไร้ซึ่งความเห็นแก่ตัว

ชีวิตรู้ดีชั่วประสบผล

ทำให้เราเข้าใจความเป็นคน

ว่าไร้ตนนั้นกลางประสานดี

ภาษาคน - ภาษาธรรม

“ถ้าเราเผา ตัวตัณหา ก็น่าจะสุข

ถ้ามันเผา เราก็สุก หรือเกรียมได้

เขาว่าสุข สุขเน้อ อย่าเห่อไป

มันสุขเย็น หรือสุกไหม้ ให้แน่เอย”

     ความสุขที่เเท้จริงคือสิ่งใด

หามีไม่ได้ในชีวิตนี้

เพราะความจริงนั้นแทบจะไม่มี

ความสุขดีคือหลงทุกข์นิรันดร์

ธัมมัตถวิจารณ์

“ถ้าคนเราเปรียบกับไก่ก็ดูดี

มันไม่มีนอนไม่หลับไม่ปวดหัว

ไม่มีโรคประสาทประจำตัว

โรคจิตไม่มากั้วกับไก่น้อย”

     โรคทางจิตที่เรียกว่าบ้านี่

คือบ้าดีบ้าวัตถุนิยมนั้น

ทำให้คนทั้งหลายพร้อมบ้ากัน

จนประสาทแทบเสียนั้นล่ะแย่

หัวข้อ ธรรมปริทัศน์ทั่วไป ธรรมปริทัศน์ในปฏิจจฯ

“ถ้าไม่อยาก ให้ทุลัก ทุเลมาก

ต้องข้ามฟาก ให้พ้น ก่อนตนแก่

ก่อนตามืด หูหนวก สะดวกแท้

ตรองแน่ แต่เนิ่นๆ รีบเดินเอย”

     เมื่อชีวิตคนเราเดินถึงนั้น

ความตายพลันปรากฎต่อหน้านี้

เราควรเรียนรู้ตายก่อนตายดี

จะได้มีหนทางพ้นความกลัว

ปรมัตถศิลป์แห่งชีวิต

“แม้พระองค์ ก็ทรงชนะ ที่นี่ เดี๋ยวนี่ ในโลกนี่”

     ปัจจุบันนี้เท่านั้นที่นำพา

และนำลาความทุกข์ขณะนี้

พร้อมกับพบความสุขสมฤดี

สุดท้ายมีลาทุกข์นิจนิรันดร์

สัมมาชีพ : อุดมคติ

“จึงเกิดมี เครื่องวัด วัดชาวบ้าน

ด้วยเงิน งาน อดอยาก และอิ่มหนำ

ส่วนเครื่องวัด ชาววัด วัดกิจกรรม

ว่าเขาทำ ให้ว่างได้ เท่าไรแล”

     การจะว่างนั้นต้องว่างจริงๆนัก

ไม่ใช่สักทำว่าว่างเสมอเหมือน

ชีวิตว่างนั้นเป็นว่างไม่เลอะเลือน

เพราะว่างเลื่อนจากการมีตัวตนจริง

วิทยุ - ทีวี - หนังสือพิพม์

“มีปากอย่าง ใจอย่าง หนทางสุข

ไม่เกิดทุกข์ เพราะยึดมั่น ฉันแถลง

ว่าทำพระ พุทธองค์ ทรงแสดง

อย่าระแวง ว่าฉันหลอก ยอกย้อนเลย

อย่ายึดมั่น สิ่งใดใด ด้วยใจตู

ว่าตัวกู ของกู อยู่เฉยๆ

ปากพูดว่า ตัวกู อยู่ตามเคย

ใจอย่าเป็น เช่นปากเอ่ย เหวยพวกเรา”

การที่ใจของคนเราจะพ้นจากทุกข์ทั้งปวง ก็คือการทำให้ใจเราพ้นจากตัวกู ของกู อย่างเเท้จริง

สอนฝรั่ง - ชีวิตใหม่

“เพราะมันโง่ มีตน”

     เพราะเราโง่ที่คิดว่ามีตัวตน

พาไม่พ้นซึ่งไร้ตัวตนนั้น

ยึดและติดตัวตนให้คงมั่น

และก็พลันตาบอดมิรู้วาย

เมื่อได้ไร้ซึ่งตัวตนนี้

ชีวิตดีขึ้นมากไฉนได้

แล้วก็พบทางออกที่สุขไป

พ้นทุกข์ได้เพราะไร้ซึ่งตน

วัย ๘๐ ปี

“การชักชวน เพื่อการกลับมาเห็นสีลธรรม แก่นักธุรกิจ ในสาขานายทุนทั้งหลาย ตลอดถึงผู้บูชาเงินเป็นพระเจ้าทั้งหลาย แม้แก่เด็กตัวเล็กๆ”

ในปัจจุบัน เรากำลังสอนโลกเรานี้ให้ผิด โดยการปลูกฝังเด็กให้บ้าวัตถุนิยม จนเด็กเดี๋ยวนี้ เดินทางผิดไปมากแล้ว และยังไม่รู้ว่า จะพาเด็กเหล่านั้นกลับมาเดินทางถูกได้อย่างไร

สืบมรดกไทยยังมิใช่มรดกธรรม

“ธรรมทั้งปวงมีนิพพานเป็นอารมณ์

แต่พระนิพพานไม่มีอารมณ์มิใช่อารมณ์”

เพราะว่า เรายังไม่เคยถึงพระนิพพาน จึงตอบยากว่า ความหมายนี้หมายถึง แต่หากใครฝึกจนถึง คงจะรู้เป็นแน่นแท้ว่า นิพพานคืออะไร

การเมืองเรื่องของธรรม

“ยิ่งทำดี จะยิ่งมี นรกมาก

ถ้าใจอยาก ดีเด่น เป็นเจ้าขรัว

ให้ผู้คน ทั้งผอง ต้องยอมกลัว

คือยอมตัว อยู่ใต้ ปัญญายง”

     ทำตัวดีให้คนเอ่ยชื่นชม

เป็นดังสมก็ดีใจเสมอศรี

หากคนด่าว่าเรานั้นไม่ดี

ก็โกรธมีเป็นฟืนและเป็นไฟ

นั้นย่อมหมายว่าตนไม่ดีนัก

เพราะตนสักพ่ายแก่กิเลสได้

และไม่เพียงจะเป็นผู้ประทุษร้ายไป

ท้าร้ายดีจริงที่เป็นศรีแก่ตัว

ฝากไว้เพียงเท่านี้

“การขัดแย้งระหว่างศาสนา

มิใช่ความประสงค์ของพระศาสดา”

เพราะทุกศาสนาสอนให้คนรักกัน ดีต่อกัน และเข้าใจกันและกัน ดังนั้น ที่ปัจจุบันยังทะเลาะกันอยู่ และอ้างถึงคำสอนของพระศาสนาเหล่านั้น สิ่งเหล่านั้นล้วนไม่ใช่ความจริง

     หนังสือเล่มนี้ถือว่าเป็นหนังสือจบที่สมบูรณ์ของพระธรรมอันลึกซึ้งที่ท่านพุทธทาสรู้อย่างแท้จริงในคำสอนของพระพุทธเจ้า และนำคำสอนนั้นมากล่าวโดยตรงกับคนทุกคนที่อ่านและตั้งใจปฏิบัติต่อไป

LOOK A BREATHE