พจนานุกรมราชบัณฑิตยสถานให้ความหมายของ ละครใน หมายถึง ละครรำแบบหนึ่ง เดิมเป็นละครเฉพาะของพระมหากษัตริย์ ตัวละครเป็นหญิงล้วน เครื่องแต่งตัวและกระบวนรำประณีตงดงาม ดนตรีไพเราะ แสดงเฉพาะ ๓ เรื่อง คืออิเหนา รามเกียรติ์ และอุณรุท

        ส. พลายน้อย ศิลปินแห่งชาติสาขาวรรณศิลป์ปี ๒๕๕๓ ให้คำจำกัดความคำว่า ละครใน ความว่า ครั้นสมัยกรุงศรีอยุธยาพระมหากษัตริย์โปรดให้หญิงชาววังหัดละครแสดงในพระราชฐาน ละครผู้หญิงเป็นละครส่วนพระองค์ของพระมหากษัตริย์เรียกว่า ละครนางใน (นางใน คือผู้หญิงในราชสำนักผู้เป็นบาทบริจาริกาของพระมหากษัตริย์) 

        ละครในถือศิลปะแห่งการรำเป็นสำคัญยิ่งกว่าเนื้อเรื่องการแสดงคืนหนึ่งอาจได้เนื้อเรื่องนิดเดียว ส่วนเพลงรำและบทบาทต้องดีที่สุด

       สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ สันนิษฐานว่า ชั้นเดิมเห็นจะเป็นพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ใดพระองค์หนึ่งซึ่งครองกรุงศรีอยุธยา(บางทีจะเป็นในชั้นก่อนรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์) ทรงพระราชดำริให้นางรำเล่นระบำเข้ากับเรื่องไสยศาสตร์ เช่นให้แต่งเป็นเทพบุตรเทพธิดาจับระบำเข้ากับเรื่องรามสูร เป็นต้น 

คำที่เรียกว่า ละครใน เข้าใจว่าจะมาเรียกกันในขั้นแรกว่า ละครนางใน หรือ   ละครข้างใน แล้วจึงเลยเรียกแต่โดยย่อว่า ละครใน

ภาพ สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ

          สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้าฯกรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ ทรงกล่าวว่า ละครใน เป็นละครชั้นสูงสำหรับพระเจ้าแผ่นดินและเจ้านาย นิยมเล่นเรื่องรามเกียรติ์ อิเหนาและอุณรุท ละครในใช้ผู้แสดงเป็นหญิงล้วน มีการรำที่สวยงามประณีต และไม่มีบทตลกใดๆชื่อเพลงที่ใช้บรรเลงประกอบละครใน จะมีคำว่า “ใน”ต่อท้าย เช่น เพลงช้าปี่ในเป็นต้น

ภาพ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฯกรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ 

        ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ละครใน เป็นละครที่เกิดขึ้นในพระราชฐาน จึงเป็นละครที่มีระเบียบแบบแผนใช้ผู้แสดงหญิงล้วน นิยมเล่นกัน 3 เรื่องได้แก่เรื่องรามเกียรติ์ อิเหนาและอุณรุท 

วัตถุประสงค์สำคัญของละครในมีด้วยกัน 3 ประการ คือ 

• รักษาศิลปะของการรำอันสวยงาม 
  
• รักษาขนบธรรมเนียมประเพณีเคร่งครัด
  
• รักษาความสุภาพทั้งบทร้องและเจรจา เพราะฉะนั้นเพลงร้อง เพลงดนตรีจึงต้องดำเนินจังหวะค่อนข้างช้าเพื่อให้รำได้อ่อนช้อยสวยงาม 

ภาพของการแสดงละครใน เรื่อง อิเหนา ตอนบุษบาชมศาล ในงานออกพระเมรุมาศ พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ที่แสดงให้เห็นถึงความอ่อนช้อยของการร่ายรำของผู้แสดง

          อิเหนา เป็นวรรณคดีเรื่องหนึ่งที่นำมาใช้ในการแสดงละครใน ที่มาของเรื่องอิเหนานั้น สันนิษฐานว่าเข้ามาในสมัยอยุธยาตอนปลาย โดยได้รับอิทธิพลของวรรณคดีชวา นั่นคือ นิทานปันหยี ฉบับภาษาไทยที่ถือเป็นฉบับหลัก ได้แก่ อิเหนาและดาหลัง

         ตามตำนานเล่าว่า เจ้าฟ้ากุณฑลและเจ้าฟ้ามงกุฎพระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ    ได้ฟังนิทานปันหยีผ่านมาจากหญิงเชลยปัตตานีที่เป็นข้าหลวงรับใช้จากนั้นพระราชธิดาทั้งสองได้ทรงแต่งเรื่องขึ้นมาองค์ละเรื่อง เรียกว่า อิเหนาเล็ก(อิเหนา) และอิเหนาใหญ่(ดาหลัง) 

 ภาพงานพระเมรุพระอัยกีของอิเหนา จากจิตรกรรมฝาผนังวัดโสมนัสวิหาร

          บทประพันธ์ทั้งสองได้รับการประพันธ์ขึ้นเพื่อนำไปใช้ขับประกอบการแสดงละครฟ้อนรำโดยเฉพาะบทละครเรื่องอิเหนาได้รับความนิยมมากกว่าบทละครเรื่องดาหลัง ดังที่มีหลักฐานปรากฏว่า อิเหนาเคยถูกนำไปแสดงเป็นละครฟ้อนรำในพิธีฉลองพระพุทธบาทเมื่อปลายพุทธศตวรรษที่ 23 

          กล่าวกันว่าการเสียกรุงศรีอยุธยาในปี พ.ศ. 2310 เอกสารต้นฉบับงานเขียนก็คงจะสูญหายไปจำนวนไม่น้อยการรื้อฟื้นเรื่องอิเหนาจึงเกิดขึ้นในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์โดยการนำต้นฉบับเดิมมาปรับปรุงขึ้นใหม่ บทละครเรื่องอิเหนามีสำนวนที่ไพเราะมากที่สุดคือ พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ 2) ซึ่งในสมัยรัชกาลที่ 6 ได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรว่าเป็น ยอดแห่งบทละครรำด้วย 

ตราพระพิฆเนศ ตราสัญลักษณ์ของวรรณคดีสโมสร

        ดังนั้นจึงอาจกล่าวได้ว่า อิเหนาเป็นบทละครที่ให้คุณค่าทางวรรณศิลป์ ทั้งยังเป็นหนึ่งในละครใน ที่เป็นการแสดงที่ทำให้ผู้ชมเห็นความประณีตและอ่อนช้อยของนาฏศิลป์ประกอบกับบทร้องและดนตรีที่มีความไพเราะ

        จึงได้รับการคัดเลือกให้เป็นหนึ่งในการแสดงมหรสพสมโภชในงานออกพระเมรุของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชบรมนาถบพิตรอิเหนาเป็นการแสดงลำดับที่ 5 ของเวทีที่ 2 หุ่นและละคร โดยเสนอตอน บุษบาชมศาล อิเหนาตัดดอกไม้ ฉายกริช และท้าวดาหาบวงสรวง ซึ่งได้รับเกียรติจากอาจารย์ศุภชัยจันทร์สุวรรณ ศิลปินแห่งชาติ เป็นผู้ควบคุมการแสดง ร่วมกับคุณเวณิกา บุนนาคศิลปินแห่งชาติ  สาขาศิลปะการแสดง(นาฏศิลป์ไทย) พุทธศักราช 2558 มาช่วยต่อท่ารำและควบคุมการแสดงมหรสพสมโภชออกพระเมรุให้ยิ่งใหญ่สมพระเกียรติยศสูงสุด 

ละครในเรื่องอิเหนา เป็นละครที่แสดงให้เห็นถึงลีลาท่ารำที่มีความอ่อนช้อยและสวยงาม

          ในต้นเรื่องอิเหนาตอน บุษบาชมศาลเปิดฉากด้วย มีศาลเทพารักษ์เห็นไกลๆ มีสระบัว มีแท่นใต้ต้นโศก นางบุษบาออกมาพร้อมกับเหล่านางสนม กำนัล พี่เลี้ยง เมื่อออกมาก็จับระบำชมศาลด้วยเพลงชมตลาดไหว้ศาลเทพารักษ์ บทละครบรรยายไว้ว่า

                           ครั้นถึงซึ่งศาลเทพารักษ์                     เรืองฤทธิ์สิทธิศักดิ์อาศัย

             แม้นธานีมีเหตุเภทภัย                                       ก็บวงบนเทพไททุกครั้ง

                         ศาลนั้นมีชั้นเชิงสนุกนัก                        ฉลุฉลักลายงามทั้งสามหลัง

             ทองหุ้มซุ้มทวารบานบัง                                    มีบัลลังก์ตั้งรูปอาลักษณ์ไว้

         จากบทละครข้างต้นจะเห็นได้ว่า ศาลเทพารักษ์ตั้งอยู่บนภูเขาวิลิศมาหรา เป็นศาลที่สร้างด้วยทองคำทั้งหลังเมื่อเมืองมีภัยก็เป็นที่บนบานศาลกล่าว

ภาพการเปิดฉากตอนบุษบาชมศาล ด้วยเพลงชมตลาด นางบุษบาเดินมาพร้อมเหล่านางกำนัล

นางบุษบาตัวเอกของละคร การแต่งกายของนางบุษบาจะสวมรัดเกล้ายอด แสดงถึงตำแหน่งธิดากษัตริย์

วิดีโอบุษบาชมศาลทางละครใน ของนักศึกษาชั้นปีที่ 4 คณะศิลปนาฎดุริยางค์ สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป์ 
 

 อิเหนา ตอนบุษบาชมศาลทางละครใน ในมหรสพงานออกพระเมรุมาศในรัชกาลที่ 9

         ต่อจากตอนบุษบาชมศาล จะแสดงตอน ตัดดอกไม้-ฉายกริช  เริ่มจากอิเหนา สังคามาระตาและ  พี่เลี้ยงตามเสด็จท้าวดาหาไปใช้บน อิเหนาไปพบนางค่อมขณะที่นางค่อมหลงป่า อิเหนาจึงช่วยพาไปส่งที่ศาล โดยให้นางค่อมนำดอกปะหนันจารึกสารส่งให้บุษบา 

ภาพ การแสดงอิเหนาพบนางค่อมจึงออกอุบายให้นางค่อมนำดอกปาหนันจารึกข้อความให้นางบุษบา

ภาพการแสดงละครใน อิเหนาตัดดอกปาหนันเพื่อจารึกสารให้นางบุษบา

นางค่อมมอบดอกปาหนันที่มีสารของอิเหนาแก่นางบุษบา

ภาพ นางบุษบาอ่านสารจากอิเหนาบนกลีบดอกปาหนัน 

ภาพ อิเหนาแกว่งกริชเป็นเหตุให้นางบุษบาเป็นลม 

นางบุษบาเป็นลม เหล่านางกำนัลพากันเข้าไปดูแล การแยกนางกำนัลและนางบุษบา คือนางกำนัลจะสวมรัดเกล้าเปลว                   (นางกำนัลที่มีตำแหน่งสูง)

          ในตอนสุดท้ายมีชื่อตอนว่าท้าวดาหาบวงสรวง กล่าวถึง ท้าวดาหาพร้อมด้วยมเหสีกับบุษบา        สียะตรา อิเหนา  สุหรานากง  กะหรัดตะปาตี  สังคามาระตา  ล่าสำ และจรกา  ทำพิธีบวงสรวงเทพเจ้า    มีการบวงสรวงเทพเจ้าที่ได้รับการเคารพบูชาในตอนนี้จึงเปรียบเสมือนการสักการะพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชสู่สวรรคาลัย 

ภาพการแสดงละครใน อิเหนาตอน ท้าวดาหาบวงสรวง ในงานออกพระเมรุมาศในรัชกาลที่ 9

          จากที่กล่าวมาทั้งหมดคือเรื่องราวของละครในวรรณคดีเรื่องอิเหนา ทั้ง 4 ตอนที่นำมาใช้ในการแสดงในงานมหรสพสมโภชในงานออกพระเมรุมาศ พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชบรมนาถบพิตร 

         มหรสพที่นำมาแสดงจึงต้องได้รับการฝึกหัดและการถ่ายทอดท่ารำตามธรรมเนียมและท่วงท่าที่มีความอ่อนช้อยและสง่างามที่แสดงให้เห็นถึงการถวายพระเกียรติสูงสุด เราในฐานะผู้ชมมหรสพจึงควรทราบความเป็นมา เพราะเมื่อเราทราบที่มาที่ไปย่อมทำให้งานนาฏศิลป์มีคุณค่าและควรที่จะอนุรักษ์เพื่อ มรดกแห่งแผ่นดินจะได้ไม่สูญหาย ดั่งพระบรมราโชวาทของรัชกาลที่ 9 ความว่า 

  ที่มาภาพ http://www.tsood.com/contents/152837

"...งานด้านการศึกษาศิลปวัฒนธรรม นั้น คือ งานสร้างสรรค์ความเจริญทางปัญญา และทางจิตใจ ซึ่งเป็นทั้ง ต้นเหตุทั้งองค์ประกอบที่ขาดไม่ได้ของความเจริญด้านอื่นๆทั้งหมด และเป็นปัจจัยที่จะช่วยให้เรารักษาและ ดำรงความเป็นไทย ได้สืบไป..." 

         พระบรมราโชวาท ในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรของมหาวิทยาลัยศิลปากร  

ณ วังท่าพระ วันที่ ๑๒ ตุลาคม ๒๕๑๓

ติดตามผ่าน Facebook Page ตำนานเก่าเจ้านายสยาม