สวัสดีครับ

ผมตั้งใจเลือกเอาวันนี้ – จันทร์ที่ ๒๙ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๕๙ ในการเริ่มต้นพิมพ์ เพื่อสื่อความคิดของผมออกไปสู่ผู้คนทั่วไป ด้วยเพราะเป็นวันพิเศษ อย่างที่หลายคนทราบว่า เป็นวันที่และเดือน ซึ่งในรอบ ๔ ปีจะมีเพียงครั้งเดียวเท่านั้น (อันที่จริงก็ไม่ถูกต้องเสียทีเดียว แต่จะอธิบายในช่วงต่อไป)

ในทางวิชาการที่อาจเรียกว่า “วิทยาการลำดับเวลา” (Chronology) เรียกวันที่ ๒๙ กุมภาพันธ์ แบบนี้ว่า “วันอธิกวาร” (Leap day) แต่บางคนอาจคุ้นเคยกับคำว่า “ปีอธิกสุรทิน” (Leap year) มากกว่า ที่ใช้เรียกปีซึ่งมีการเพิ่มพิเศษอีกหนึ่งวัน ลงในปฏิทินแบบสุริยคติสามัญ (Gregorian Calendar) ซึ่งเป็นที่เข้าใจอย่างสากลในปัจจุบัน แต่ในกรณีของปฏิทินสุริย/จันทรคติ (Lunisolar Calendar) เขาจะเพิ่มกันคราวละหนึ่งเดือนเลย

แต่ไม่ว่าจะเพิ่มไปเท่าไร ก็ล้วนแต่ทำไปเพื่อปรับทางจำนวน ให้ปีของปฏิทินเท่าทันกับปีฤดูกาลหรือปีดาราศาสตร์ อาจทำความเข้าใจอย่างง่ายก็คือ กำหนดระยะเวลาหนึ่งปี เท่ากับการโคจรไปรอบดวงอาทิตย์ของโลกครบเต็มหนึ่งรอบ ซึ่งมีการคำนวณออกมา เป็นระยะเวลา ๓๖๕ วัน ๕ ชั่วโมง ๔๙ นาที ๑๖ วินาที แต่ปฏิทินจะนับจำนวนวันเท่ากันไปตลอด เมื่อสะสมผ่านไประยะหนึ่ง ก็จะทำให้ระยะเวลาตามปฏิทิน เกิดความคลาดเคลื่อนไป จากระยะเวลาที่โลกโคจรครบรอบดวงอาทิตย์ ตามที่เป็นจริงเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ เป็นผลให้ต้องกำหนดวาระ ที่จะเพิ่มวันหรือเดือนลงไปในปฏิทิน เพื่อให้ติดตามเวลาได้ตรงกับที่เป็นจริงนั่นเอง

แต่บางคนยังเข้าใจว่า ต้องมีการเพิ่มวันในปฏิทินสากล (เกรกอเรียน) ตามวาระทุก ๔ ปีซึ่งก็ไม่ใช่ว่าจะเป็นอย่างนั้นเสมอไป ตามที่อธิบายไปแล้วว่า การโคจรครบรอบดวงอาทิตย์ของโลก ซึ่งเทียบเคียงเป็นเวลาหนึ่งปีเต็มนั้น เป็นระยะเวลา ๓๖๕ วันกับอีกเกือบ ๖ ชั่วโมงเท่านั้น จึงไม่อาจนับได้ว่า ทุกวาระ ๔ ปีจะครบ ๒๔ ชั่วโมง ดังนั้นจึงต้องกำหนดว่าปี ค.ศ.ที่หารด้วยเลข ๔ ได้ลงตัว ก็จะเพิ่มอีก ๑ วันเป็นพิเศษ แต่ยกเว้นยังไม่เพิ่มในปี ค.ศ.ที่หารด้วย ๑๐๐ ลงตัว และยกเว้นอีกครั้ง โดยให้เพิ่ม ๑ วันพิเศษเข้าไปในปี ค.ศ.ที่หารด้วย ๔๐๐ ลงตัว (เช่นปี ค.ศ. ๑๖๐๐, ๒๐๐๐, ๒๔๐๐, ๒๘๐๐ เป็นต้น)

สำหรับวันที่เพิ่มนั้นจะเป็น ๒๙ กุมภาพันธ์เสมอ ซึ่งเป็นวันที่ ๖๐ และยังเหลือ ๓๐๖ วันของปีอธิกสุรทินดังกล่าว ส่วนปีที่ไม่ต้องเพิ่ม วันหรือเดือนเป็นพิเศษเข้าไป ก็จะมีชื่อเรียกอีกอย่างว่า “ปีปกติสุรทิน” (Common year) ในกรณีแบบนี้ของปฏิทินเกรกอเรียน วันที่ ๖๐ ของปฏิทินปีดังกล่าว ก็คือวันที่ ๐๑ มีนาคม และเหลือเพียง ๓๐๕ วันเท่านั้น ขณะที่ในกรณีของ ปฏิทินสุริย/จันทรคติของฮีบรู ซึ่งในปีปกติสุรทินจะมีเพียง ๑๒ เดือนจันทรคติ แต่ใน ๗ ครั้งของทุกๆ ๑๙ ปี จะมีการเพิ่มเดือนจันทรคติที่ ๑๓ เข้ามาเป็นพิเศษ เพื่อมิให้ปีปฏิทินช้ากว่าฤดูกาลนานเกินไป

เมื่อกล่าวถึง “ปฏิทินแบบสุริยคติสามัญ” (เกรโกเรียน) ซึ่งปรับปรุงขึ้นตามพื้นฐานดั้งเดิมของ “ปฏิทินแบบจูเลียน” (Julian calendar) เริ่มประกาศใช้ครั้งแรกโดย สมเด็จพระสันตะปาปาเกรโกรีที่ ๑๓ ตั้งแต่วันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๑๒๕ (ค.ศ. ๑๕๘๒) หรือเมื่อกว่า ๔๓๔ ปีที่เพิ่งผ่านมา ซึ่งในยุคแรกเริ่มยังคงเป็นที่ยอมรับ เพียงในกลุ่มประเทศที่นับถือศาสนาคริสต์ นิกายโรมันคาทอลิกเท่านั้น อาทิอังกฤษ ที่ประกาศเริ่มใช้ตั้งแต่ปี ค.ศ. ๑๗๕๒ โดยกำหนดให้วันหลังจาก ๐๒ กันยายน ข้ามไปเป็นวันที่ ๑๔ กันยายน ส่วนชาวกรีกเริ่มนำไปใช้ตั้งแต่ปี ค.ศ. ๑๙๒๓ หลังจากนั้นชาวตะวันตกจึงเริ่มนิยมใช้กันอย่างแพร่หลาย และยังแผ่ขยายออกไปทั่วทุกมุมโลก ผ่านการค้าขายและเผยแพร่ศาสนาของชาวยุโรป จนกระทั่งกลายเป็นปฏิทินสากลไปในปัจจุบัน ส่วนประเทศสยาม/ไทย เริ่มรับมาใช้ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๔๓๒ (ค.ศ. ๑๘๘๙)

การออกแบบปฏิทินเกรโกเรียน ก็เพื่อพยายามรักษาให้ “วสันตวิษุวัต” (Vernal/Spring equinox) [จุดราตรีเสมอภาค; คือตำแหน่งที่ดวงอาทิตย์ตั้งฉากตรงกับเส้นศูนย์สูตรของโลกพอดี เกิดขึ้นปีละสองครั้งเป็นผลให้วันที่เกิดปรากฏการณ์ดังกล่าว กลางวันและกลางคืนจะมีเวลาเท่ากัน] ตรงกับหรือใกล้เคียงกับวันอีสเตอร์ (Easter day) ๒๑ มีนาคม ที่จะฉลองกันในวันอาทิตย์ หลังคืนขึ้น ๑๕ ค่ำ ซึ่งตรงกับหรือหลังจากวันดังกล่าว โดยรอบปีระหว่างวสันตวิษุวัต มีระยะเวลาประมาณ ๓๖๕.๒๔๒๓๗๔ วัน และกำลังเพิ่มขึ้นทีละน้อย ปฏิทินเกรโกเรียนจึงเริ่มคลาดเคลื่อนออกไปทีละน้อย โดยจะค่อยๆ ช้าลง เฉลี่ยราวปีละประมาณ ๒๖ วินาที

อนึ่ง ประชากรของสหราชอาณาจักร หรือในเขตปกครองพิเศษฮ่องกง ซึ่งเกิดในวันที่ ๒๙ กุมภาพันธ์เช่นนี้ จะมีอายุครบ ๑๘ ปีบริบูรณ์ตามกฎหมาย ในวันที่ ๐๑ มีนาคมของปีครบรอบที่ ๑๘ ส่วนกรณีของชาวนิวซีแลนด์ ซึ่งเกิดในวันที่ ๒๙ กุมภาพันธ์ เมื่อถึงปีปกติสุรทิน (๓๖๕ วัน) จะมีวันเกิดตรงกับวันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ทั้งหมด

ซึ่งในวันพิเศษนี้ ยังมีเหตุการณ์สำคัญเกิดขึ้นอีกคือ เป็นวันงานประกาศผล รางวัลสถาบันศิลปะและวิชาการทางภาพยนตร์ (ออสการ์) ครั้งที่ ๑๒ ประจำปี ค.ศ. ๑๙๔๐ (พ.ศ. ๒๔๘๓) ซึ่งมอบให้แก่ชาวแอฟริกัน-อเมริกันเป็นคนแรกคือ Hattie McDaniel (แฮตตี แม็กแดเนียล) ในฐานะของนักแสดงสมทบยอดเยี่ยมฝ่ายหญิงจากภาพยนตร์เรื่อง Gone with the Wind (วิมานลอย) [บังเอิญจัง ที่งานคราวล่าสุด ก็จัดตรงกับวันนี้ด้วย], ระหว่างที่ชาวแอฟริกาใต้ชุมนุมกัน เพื่อประท้วงต่อนโยบายแบ่งแยกคนต่างสีผิวของรัฐบาล เมื่อปี ค.ศ. ๑๙๘๘ (พ.ศ. ๒๕๓๑) มีการเข้าจับกุม หัวหน้าบาทหลวง เดสมอนต์ ตูตู (Archbishop Desmond Tutu) พร้อมทั้งสมาชิกองค์กรทางศาสนา จำนวนกว่า ๑๐๐ คน

ครั้งที่ชาวเฮติชุมนุมใหญ่ เพื่อต่อต้านรัฐบาลในปี ค.ศ. ๒๐๐๔ (พ.ศ. ๒๕๔๗) เมื่อถึงวันนี้ก็มีการก่อรัฐประหาร ยึดอำนาจปกครองไปจากประธานาธิบดี ฌ็อง-แบร์ทร็อง อาริสตีด (Jean-Bertrand Aristide) ขณะที่ในประเทศไทย ต้องย้อนกลับไปในปี พ.ศ. ๒๕๒๓ (ค.ศ. ๑๙๘๐) สืบเนื่องจากปัญหาบ้านเมืองและการเมืองเข้ารุมเร้าต่อรัฐบาลขณะนั้นอย่างมาก โดยเฉพาะนโยบายขึ้นราคาน้ำมันปิโตรเลียม ที่สุดแล้วพลเอกเกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์ นายกรัฐมนตรีในเวลานั้น ก็ประกาศลาออกจากตำแหน่ง ในตอนท้ายของการแถลงนโยบายต่อรัฐสภา ช่วงที่เพิ่งเข้ารับตำแหน่งเป็นสมัยที่สอง

นอกจากนั้น ประวัติศาสตร์ยังปรากฏวันที่ ๓๐ กุมภาพันธ์ ในปฏิทินบางประเภท โดยที่ไม่มีอยู่ในปฏิทินเกรกอเรียนซึ่งใช้กันอย่างเป็นสากลโลก โดยวันดังกล่าวมีขึ้น ระหว่างที่จักรวรรดิสวีเดน (บริเวณซึ่งเป็นประเทศสวีเดนและฟินแลนด์ในปัจจุบัน) กำหนดให้ยกเลิกปฏิทินจูเลียน แล้วเปลี่ยนไปใช้ปฏิทินเกรกอเรียนทดแทน ตั้งแต่ปี ค.ศ. ๑๗๐๐ (พ.ศ. ๒๒๔๓) ทว่าเกิดสงครามบนแผ่นดินใหญ่ตอนเหนือ (Great Northern War) ขึ้นในปีเดียวกัน เป็นเหตุให้ชาวสวีเดน ต่างก็ลืมเพิ่มวันที่ ๒๙ กุมภาพันธ์ ลงไปในปฏิทินของปีดังกล่าว แต่เมื่อถึง ค.ศ. ๑๗๐๔ และ ๑๗๐๘ ก็มีการเพิ่มวันอธิกวารอย่างถูกต้อง

หลังจากนั้นคือปี ค.ศ. ๑๗๑๒ (พ.ศ. ๒๒๕๕) มีการฟื้นฟูปฏิทินจูเลียน ขึ้นมาเทียบวันเวลาอีกครั้ง ทำให้พบว่าต้องเพิ่มอธิกวาร ชดเชยอีกหนึ่งวัน เป็นผลให้ปีนั้นต้องเพิ่มวันที่ ๓๐ กุมภาพันธ์ เข้าไปถัดจาก ๒๙ กุมภาพันธ์ ก่อนจะถึงวันที่ ๐๑ มีนาคมด้วย ทว่าราวปี ค.ศ. ๑๗๕๓ (พ.ศ. ๒๒๙๖) มีการชำระปฏิทินอีกครั้ง และยังพบความคลาดเคลื่อนอยู่อีกหลายวัน ชาวสวีเดนจึงต้องปรับปรุงปฏิทินเป็นครั้งหลังสุด โดยลบ ๑๑ วันท้ายเดือนกุมภาพันธ์ ปีดังกล่าวออกไปเสีย เป็นผลให้เมื่อพ้นวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ จึงกลายเป็นวันที่ ๐๑ มีนาคมโดยทันที เพื่อให้วันเวลาตรงกับปฏิทินเกรกอเรียนอย่างสมบูรณ์

รวมทั้งยังมีวันที่ ๓๑ กุมภาพันธ์ หรือวันที่ ๐๐ มีนาคม ซึ่งสมมติขึ้นด้วยสามสาเหตุคือ เพื่อใช้เรียกวันครบครึ่งปีจากวันเกิด ของผู้เกิดในวันที่ ๒๙, ๓๐ และ ๓๑ สิงหาคม หรือใช้เพื่อช่วยให้โปรแกรมคอมพิวเตอร์ ซึ่งเกี่ยวข้องกับการคำนวณเช่น Microsoft Excel (ไมโครซอฟต์ เอ็กเซล) เกิดความเข้าใจกับวันสุดท้ายของเดือนกุมภาพันธ์ เนื่องจากเป็นเดือนที่มีจำนวนวันซึ่งน้อยกว่าเดือนอื่น ทั้งมีวันอธิกวารเพิ่มขึ้นอีกในปีอธิกสุรทิน และยังมีการใช้เปรียบเปรยกับ วันสุดท้ายของเดือนกุมภาพันธ์ ในวงการดาราศาสตร์ด้วย

ยังมีเรื่องราวอีกมากมาย ที่ผมอยากเล่าสู่กันอ่านกับทุกคน ยังไงก็ขอให้ติดตามกันต่อไปนะครับ.

Patrick Sylvester

๒๙ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๙