อูโพจีง ผู้พิพากษาศาลแขวงแห่งเมืองเจ้าก์ตะดาในพม่าตอนเหนือ นั่งอยู่ที่ระเบียงบ้าน เวลาเพิ่งจะแปดโมงครึ่ง แต่เพราะเป็นเดือนเมษายนอากาศจึงอบอ้าว บ่งว่าช่วงเที่ยงวันจะร้อนอ้าวไปอีกนาน กล้วยไม้ที่เพิ่งรดน้ำไปหมาดๆแขวนอยู่ตามชายคาแกว่งไกวเบาๆ เมื่อต้องลมเอื่อยที่โชยมาเป็นครั้งครา รู้สึกราวเป็นลมเย็นไปทีเดียวเมื่อเทียบกับความร้อนของอากาศ ถัดจากกล้วยไม้ไปจะเห็นต้นตาล ลำต้นอูมเขรอะฝุ่นดิน เลยขึ้นไปเป็นท้องฟ้าสีสดเจิดจ้า มีแร้งสองสามตัวบินร่อนวนโดยไม่กระพือปีกอยู่บนยอดฟ้าสูงลิบจนทำให้ตาพร่าเมื่อเงยหน้าขึ้นดู 

อูโพจีงเหม่อมองไม่กะพริบตาออกไปยังแสงแดดจ้า จนดูราวเทวรูปกระเบื้องเคลือบ เขาอายุราวห้าสิบปี ร่างอ้วนเสียจนหลายปีที่ผ่านมาต้องให้คนช่วยพยุงเวลาลุกจากเก้าอี้ แต่รูปร่างก็ยังมีทรวดทรงและซ้ำดูงามทั้งที่พ่วงพี เนื่องจากคนพม่าไม่ได้อ้วนเผละเหมือนคนผิวขาว แต่อวบอูมเสมอกันทุกส่วนทั้งตัวเหมือนผลไม้ที่อวบเป่ง อูโพจีงมีใบหน้าใหญ่ ผิวหน้าเหลืองและไม่ค่อยมีรอยย่น ดวงตาสีน้ำตาลปนเหลือง เท้าที่สั้นม่อต้อ ฝ่าเท้าโก่งสูงและนิ้วเท้ายาวเสมอกันนั้นไม่ได้สวมรองเท้า เช่นเดียวกับศีรษะที่ตัดผมเกรียนก็ไม่ได้โพกผ้า เขาสวมผ้าโสร่งที่เรียกว่าโลงจี เป็นแบบชาวยะไข่ สีสดตาหมากรุกสีเขียวสลับม่วงแดง เหมือนที่ชาวพม่าชอบสวมในโอกาสลำลอง อูโพจีงเคี้ยวหมากจากเชี่ยนหมากเขินบนโต๊ะพลางหวนคิดถึงชีวิตในอดีต

ชีวิตของเขาเท่าที่ผ่านมาก็เจริญรุ่งเรืองดี อูโพจีงนึกย้อนไปสมัยตั้งแต่ที่ตนเริ่มจำความได้เมื่อช่วงคริสต์ทศวรรษ 1880 ตอนที่ยังเป็นเด็กพุงโรยืนแก้ผ้ามองดูกองทหารอังกฤษตบเท้าเข้ากรุงมัณฑะเลย์อย่างมีชัย เขาจำได้ว่ารู้สึกหวาดกลัวเจ้าพวกกินเนื้อวัวซึ่งล้วนเป็นคนตัวสูงใหญ่ หน้าแดง สวมเสื้อแดง อูโพจีงยังจำปืนไรเฟิลกระบอกยาวที่พวกนั้นแบกไว้บนบ่ากับเสียงรองเท้าบู๊ตที่กระทืบเป็นจังหวะได้ เขาวิ่งแจ้นหลังจากมองดูคนพวกนี้เพียงไม่กี่นาที ตามความคิดแบบเด็กๆเขาพอรู้ว่าพี่น้องร่วมชาติไม่อาจเทียบกับพวกชนชาติร่างใหญ่ยักษ์เหล่านี้ได้ การได้ร่วมเคียงบ่าเคียงไหล่อยู่ข้างเดียวกับพวกอังกฤษและได้แฝงตัวเป็นพยาธิอาศัยเกาะคนพวกนี้ จึงกลายเป็นความทะเยอทะยานที่ครอบงำจิตใจของเขามาตลอดตั้งแต่ยังเด็กด้วยซ้ำไป

ครั้นอายุได้สิบเจ็ดปีเขาก็ลองสมัครสอบเป็นข้าราชการแต่สอบตก เขาทั้งยากจนและไร้เพื่อน ต้องไปทำงานเป็นเสมียนให้พ่อค้าข้าวอยู่ในตลาดสดที่มีทางเดินวกวนส่งกลิ่นหึ่งในมัณฑะเลย์เป็นเวลานานถึงสามปี บางครั้งเขาก็เบียดบังจากนายจ้าง พออายุได้ยี่สิบเขามีโชค หาเงินได้ถึงสี่ร้อยรูปีจากการขู่กรรโชก จึงมุ่งหน้าไปย่างกุ้งในทันที แล้วก็อาศัยการติดสินบนจนได้งานราชการตำแหน่งเสมียน งานนี้ให้ผลประโยชน์มากแม้ว่าเงินเดือนจะน้อย ในสมัยนั้นมีเสมียนกลุ่มหนึ่งหารายได้ประจำจากการยักยอกของในคลังของรัฐบาล โพจีงเข้าร่วมวงด้วยอย่างไม่ขัดเขิน (ตอนนั้นเขาเป็นเพียง “โพจีง” อีกหลายปีต่อมาจึงได้คำนำหน้าว่า “อู” ซึ่งใช้เรียกแสดงความนับถือ) แต่เขาก็มีความสามารถเกินกว่าจะเป็นเสมียนต๊อกต๋อยคอยขโมยเศษเงินเพียงไม่กี่อันนาไม่กี่ไพซ์อยู่เช่นนั้น วันหนึ่งโพจีงได้ข่าวว่าทางรัฐบาลซึ่งขาดแคลนเจ้าหน้าที่ชั้นผู้น้อย กำลังจะเลื่อนตำแหน่งเสมียนบางคนให้สูงขึ้น ข่าวนี้จะทราบทั่วกันในสัปดาห์ต่อมา แต่คุณสมบัติเด่นของโพจีงข้อหนึ่งก็คือมักจะได้รับข่าวสารก่อนคนอื่นๆหนึ่งสัปดาห์ เขาเห็นช่องทาง จึงแฉโพยกลุ่มพลพรรคผู้สมรู้ร่วมคิดหมดทุกคนก่อนที่พวกนั้นจะไหวทัน ส่วนมากก็โดนส่งเข้าคุกส่วนโพจีงได้ครองตำแหน่งผู้ช่วยกำนันเป็นการตอบแทนความซื่อตรง นับแต่นั้นมาเขาก็เจริญก้าวหน้าขึ้นเป็นลำดับ บัดนี้เมื่ออายุได้ห้าสิบหก โพจีงก็ได้เป็นผู้พิพากษาศาลแขวง ต่อไปคงจะได้เลื่อน

ตำแหน่งขึ้นไปอีกจนถึงขั้นรองข้าหลวง โดยมีฐานะทัดเทียมคนอังกฤษและซ้ำจะเหนือกว่าพวกนั้นหลายคนเสียอีกด้วย

อูโพจีงมีหลักง่ายๆ ในการทำหน้าที่ผู้พิพากษาคือ จะไม่ยอมตัดสินคดีตามที่มีคนติดสินบน ไม่ว่าจะเป็นเงินก้อนใหญ่สักเพียงใดก็ตาม เพราะเขารู้ดีว่าผู้พิพากษาที่ตัดสินอย่างอยุติธรรมย่อมจะถูกจับได้ไม่ช้าก็เร็ว อูโพจีงใช้วิธีที่ปลอดภัยกว่านั้นคือ รับสินบนจากทั้งสองฝ่ายที่เป็นคู่ความ แล้วตัดสินคดีไปตามตัวบทกฎหมายอย่างเคร่งครัด วิธีนี้ทำให้เขาได้ชื่อว่าเป็นผู้ไม่ลำเอียง ซึ่งก็เป็นผลดีกับตัวเขาเอง นอกจากรายได้จากผู้ที่เป็นคดีความกันแล้ว อูโพจีงยังเรียกเก็บค่าคุ้มครองจากชาวบ้านทุกคนในเขตอำนาจศาลของตนอย่างไม่ผ่อนผันหยุดหย่อน หากหมู่บ้านใดขาดส่งส่วย เขาก็จะใช้มาตรการลงโทษ อาทิเช่น หมู่บ้านนั้นจะถูกโจรปล้นหรือคนสำคัญๆ ของหมู่บ้านนั้นจะโดนจับด้วยข้อหาต่างๆที่เป็นเท็จและไม่ช้าก็จะต้องยอมจ่ายเงินค่าคุ้มครองที่ค้างอยู่ อูโพจีงได้รับส่วนแบ่งจากการปล้นครั้งใหญ่ๆที่เกิดขึ้นในท้องถิ่นด้วย เรื่องทั้งหมดนี้เป็นที่รู้กันทั่วทุกตัวคน ยกเว้นก็แต่เจ้าหน้าที่ตำแหน่งสูงกว่าเขา (ไม่มีเจ้าพนักงาน

ชาวอังกฤษคนใดจะเชื่อเรื่องที่ไม่ดีเกี่ยวกับคนของตน) แต่ความพยายามจะเปิดโปงอูโพจีงก็ล้มเหลวเสมอมา ผู้สนับสนุนที่ซื่อสัตย์ต่ออูโพจีงเพราะได้ส่วนแบ่งนั้นมีจำนวนมากเกินไป เมื่อมีผู้กล่าวหา

อูโพจีงก็จะลบล้างเสียด้วยการปั้นพยานเท็จขึ้นมาหลายคนและตามมาด้วยการฟ้องกลับ ซึ่งจะทำให้เขามีฐานะมั่นคงน่าเชื่อถือยิ่งกว่าเดิมอีก เรียกได้ว่าไม่มีใครทำอะไรอูโพจีงได้ เพราะเขาอ่านคนเก่งเกินกว่าจะเลือกใช้คนผิดและเพราะเขาหมกมุ่นกับเล่ห์เพทุบายนานาจนช่ำชองเกินกว่าจะพลาดด้วยความประมาทหรือความเขลา เราอาจกล่าวได้ด้วยความมั่นใจว่าจะไม่มีใครเปิดโปงความผิดของอูโพจีงได้ เขาจะประสบความสำเร็จในชีวิตยิ่งๆขึ้นไป และสุดท้ายจะตายอย่างบุคคลผู้ทรงเกียรติ มีเงินทองหลายแสนรูปี

“ขอรับใต้เท้า?”

“มีใครมารอพบกูหรือเปล่าวะ บะไท่ก์?”

บะไท่ก์นับนิ้ว “มีผู้ใหญ่บ้านจากหมู่บ้านติ๊ดปิ่นจีเอาของกำนัลมา แล้วก็มีชาวบ้านสองคนเอาของมาเหมือนกันขอรับ คนที่เป็นความกันในคดีทำร้ายร่างกายที่ใต้เท้าจะตัดสินน่ะขอรับ โกบะเซย์ หัวหน้าเสมียนของสำนักรองผู้แทนข้าหลวงประจำอำเภอก็มาขอพบ แล้วก็มีนายตำรวจอาลีชาห์กับโจรปล้นทรัพย์คนหนึ่งซึ่งกระผมไม่รู้จักชื่อ เข้าใจว่าสองคนนี้เถียงกันเรื่องกำไลทองที่ขโมยมา แล้วยังมีสาวชาวบ้านคนหนึ่งอุ้มเด็กแดงๆมาด้วยขอรับ”

“นังนั่นมันต้องการอะไร?” อูโพจีงถาม

“เห็นบอกว่าเด็กเป็นลูกของใต้เท้าขอรับ”

“อ้อ เหรอ แล้วนี่ผู้ใหญ่บ้านเขาเอามาเท่าไหร่?”

บะไท่ก์คิดว่าประมาณแค่สิบรูปีกับมะม่วงตะกร้าหนึ่ง

“มึงไปบอกผู้ใหญ่นะ” อูโพจีงสั่ง “ว่าควรจะต้องเป็นยี่สิบรูปี ไม่งั้นทั้งผู้ใหญ่และชาวบ้านจะลำบากนะ ถ้าเงินยังมาไม่ถึงวันพรุ่งนี้คนอื่นๆเดี๋ยวกูจะให้เข้าพบ ไปตามโกบะเซย์มาหาหน่อย”

ครู่ต่อมาบะเซย์ก็ปรากฏกาย เขาเป็นคนตัวตรง ไหล่แคบ ร่างสูงมากสำหรับชาวพม่า ใบหน้าเนียนประหลาดแท้ชวนให้นึกถึงขนมบลองมองฌ์*รสกาแฟ อูโพจีงเห็นว่าคนนี้เป็นเครื่องมือที่มีประโยชน์ บะเซย์เป็นเสมียนที่วิเศษ ทำงานหนักและไม่มีจินตนาการ ทั้งเป็นคนที่มิสเตอร์แม็กเกรเกอร์ผู้แทนข้าหลวงไว้วางใจในข้อราชการที่เป็นความลับแทบทั้งปวง อูโพจีงครึ้มใจในความคิดของตนเองจึงหัวเราะร่าขณะทักทายโกบะเซย์ พลางผายมือไปทางเชี่ยนหมากเป็นเชิงเชื้อเชิญให้กิน

บะเซย์เอาหนังสือพิมพ์ทวิภาษาฉบับหนึ่งชื่อว่า เดอะเบอร์มีส แพตทริอ็อต ออกมา เป็นหนังสือพิมพ์ขี้ริ้วขี้เหร่ขนาดแปดหน้า พิมพ์อย่างเลวด้วยกระดาษชนิดหยาบพอๆ กับกระดาษซับหมึกและประกอบด้วยข่าวที่ขโมยมาจากหนังสือ เดอะ แรงกูน กาแซตต์ เนื้อหาค่อนไปทางปลุกใจให้รักชาติอย่างอ่อนๆ หน้าสุดท้ายตัวพิมพ์เคลื่อน ทำให้หมึกเปื้อนเลอะจนดำปื้นไปทั้งหน้า ราวจะไว้ทุกข์ให้กับยอดพิมพ์จำหน่ายอันน้อยนิดของหนังสือพิมพ์ฉบับนี้ บทความที่อูโพจีงเปิดขึ้นอ่านไม่ค่อยจะเหมือนบทความอื่นๆ โดยมีเนื้อความดังนี้

ในยุคแห่งความสุขสบายที่ผองเราชาวผิวดำผู้ต่ำต้อยได้รับการยกระดับขึ้นโดยอารยธรรมตะวันตกอันทรงพลังยิ่งใหญ่พร้อมด้วยคุณวิเศษนานัปการ เช่น ภาพยนตร์ ปืนกล ซิฟิลิส ฯลฯ เช่นนี้ เรื่องใดจะจรรโลงใจเรายิ่งไปกว่าเรื่องชีวิตส่วนตัวของชาวยุโรปผู้มีพระคุณของเราอีกเล่า? เราจึงคิดว่าท่านผู้อ่านคงจะสนใจฟังบางเรื่องที่เกิดในเมืองเจ้าก์ตะดาซึ่งอยู่ทางเหนือ โดยเฉพาะเรื่องมิสเตอร์แม็กเกรเกอร์ ท่านรองผู้แทนข้าหลวงผู้ทรงเกียรติแห่งเมืองนั้น

“เราต้องไม่เสี่ยง แต่ต้องดำเนินการไปช้าๆ เราไม่ได้กำลังจัดการกับเสมียนชั้นเลวหรือตำรวจหางแถว แต่เรากำลังจัดการกับเจ้าหน้าที่ระดับสูง การเล่นงานเจ้าหน้าที่ระดับนี้ ถึงจะเป็นแขกก็เถอะ ก็ย่อมจะไม่เหมือนที่เราเล่นงานเสมียนสักคน เราจะจัดการกับเสมียนได้ยังไงรึ? ง่าย เพียงคำกล่าวหา มีพยานสักสองโหล ปลดออกและขังคุก แต่กรณีนี้ทำแบบนั้นไม่ได้ วิธีของข้านั้นต้องค่อยๆ ค่อยๆ ต้องไม่มีเรื่องอื้อฉาว ที่สำคัญต้องไม่มีการสอบสวนเป็นทางการ ไม่มีการกล่าวหาที่มันสามารถโต้แย้งได้ แต่คอยดูเถอะ ภายในสามเดือนข้าจะฝังความคิดเข้าไปในหัวชาวยุโรปทุกคนในเจ้าก์ตะดาว่าหมอเป็นคนชั่วช้า ข้าจะกล่าวหามันว่ายังไงดี? จะว่ารับสินบนก็ไม่ได้ เพราะอาชีพหมอมันไม่มีสินบนอะไรจะให้กิน แล้วจะกล่าวหาเรื่องอะไรดีล่ะ?”

“เออ แกพูดถูก ถ้าฟลอรี่เป็นเพื่อนของหมอก็อาจเป็นผลร้ายกับเราได้ เราจะทำอะไรคนอินเดียที่มีเพื่อนฝรั่งไม่ได้ เพราะมันทำให้ไอ้คนนั้นมี--มีอะไรนะ คำที่มันชอบใช้กันนัก--มีศักดิ์ศรี แต่พอเกิดเรื่องยุ่งๆ ขึ้นฟลอรี่มันจะต้องทิ้งเพื่อนมันแน่ ไอ้พวกนี้มันไม่มีความซื่อสัตย์ต่อคนพื้นเมืองหรอก อีกอย่าง ข้าเผอิญรู้ว่าไอ้ฟลอรี่มันขี้ขลาด ไอ้หมอนี่ข้าจัดการได้ ส่วนแกน่ะ โกบะเซย์ แกต้องคอยดูความเคลื่อนไหวของมิสเตอร์แม็กเกรเกอร์เอาไว้ พักหลังมานี่มันเขียนอะไรไปถึงท่านผู้แทนข้าหลวงบ้างหรือเปล่า--หมายถึงพวกเอกสารปกปิดน่ะ?”

“เขียนเมื่อสองวันที่แล้วครับ แต่พอเราแอบเอาจดหมายไปอังไอน้ำเปิดอ่านดู ก็ไม่พบอะไรสำคัญ”

“เออ ดีละ เราจะหาอะไรให้มันเขียนเอง ทันทีที่มันเริ่มสงสัย หมอ ก็เท่ากับถึงเวลาที่เราจะเริ่มอีกเรื่องที่ข้าเคยบอกแกแล้ว ทีนี้ละเราก็จะ--มิสเตอร์แม็กเกรเกอร์มันเรียกว่าไงนะ? อ้อ ‘ยิงกระสุนนัดเดียว

ได้นกสองตัว’ แต่นี่ได้นกทั้งฝูงเลยว่ะ--ฮ่า ฮ่า!”

เสียงหัวเราะของอูโพจีงเป็นเสียงน่าชังที่ผุดกระเพื่อมขึ้นมาจากส่วนลึกในท้อง เหมือนเสียงตอนกำลังจะไอ แต่ก็เป็นเสียงที่เริงร่าแทบเหมือนเด็กหัวเราะ เขาไม่ได้พูดอะไรเพิ่มเติมถึง “อีกเรื่อง” ที่ว่าซึ่งเป็นเรื่องลับเฉพาะเกินกว่าจะนำมาพูดแม้ที่ระเบียงบ้าน บะเซย์เห็นว่าหมดเรื่องแล้วจึงลุกขึ้นยืนและโค้งตัวงอเป็นมุมหักเหมือนไม้ฉาก

ครู่ต่อมาอูโพจีงแต่งตัวชุดไปทำงานโดยมีบะไท่ก์ช่วย เสร็จแล้วก็ยืนชมเงาสะท้อนของตนเองจากกระจกยาวในห้องนั่งเล่นอยู่ครู่หนึ่งห้องนี้กั้นฝาไม้ อกไก่รองรับด้วยเสาดั้งสองต้นซึ่งยังคงรูปทรงให้เห็นได้ว่าเป็นลำต้นของต้นสัก ห้องนี้มืดและมอมเขรอะเช่นเดียวกับห้องในบ้านชาวพม่าทั่วไป แม้ว่าอูโพจีงจะตกแต่งห้องนี้ “แบบอิงกะเล่ย์” [แบบอังกฤษ] โดยให้มีตู้ข้างฝาและเก้าอี้ที่แต่งผิวด้วยไม้อัดชักเงารูปพิมพ์หินพระราชวงศ์อังกฤษและเครื่องดับเพลิง พื้นห้องปูด้วยเสื่อไม้ไผ่เลอะคราบน้ำหมากน้ำปูน

“พูดอะไรเพ้อเจ้อไม่เข้าเรื่อง! เธอตั้งใจทำกับข้าวกับปลาและเย็บผ้าไปให้ดีๆเถอะ ปล่อยงานราชการให้คนที่เข้าใจเขาทำไป”

“ฉันก็ไม่รู้นะ ฉันเป็นเมียพี่ ก็เชื่อฟังพี่เสมอมา แต่อย่างน้อยการสร้างกุศลน่ะ ไม่มีคำว่าเร็วเกินไปหรอก พยายามทำบุญทำกุศลให้มากๆเถอะพี่! พี่ไม่ซื้อปลาไปปล่อยบ้างเหรอ? ได้อานิสงส์แรงดีนะ เออแน่ะ เมื่อเช้านี้พระที่มารับบิณฑบาตท่านบอกว่า ที่วัดมีพระมาใหม่สองรูปยังขาดปัจจัย จะไม่ถวายปัจจัยท่านหน่อยหรือพี่? ฉันน่ะยังไม่ได้ถวายอะไรท่านหรอก เพื่อว่าตัวพี่จะได้มีโอกาสสร้างกุศล”

อูโพจีงเบือนสายตาจากกระจก คำขอของเมียกระทบจิตใจเล็กน้อย เขาไม่เคยพลาดโอกาสสร้างกุศลหากสามารถทำได้โดยไม่ลำบาก ในสายตาของเขากองบุญกองกุศลเป็นดังบัญชีเงินฝากในธนาคารที่จะพอกพูนขึ้นเรื่อยๆตลอดกาล ปลาทุกตัวที่ปล่อยไป ปัจจัยทุกชิ้นที่ถวายพระ ล้วนเท่ากับได้เข้าใกล้นิพพานไปอีกหนึ่งก้าว ช่างเป็นความคิดที่น่าอุ่นใจ เขาสั่งให้ส่งมะม่วงทั้งตะกร้าที่ผู้ใหญ่บ้านนำมากำนัลไปถวายพระ 

ในไม่ช้าอูโพจีงก็ออกจากบ้าน มุ่งหน้าไปตามถนนโดยมีบะไท่ก์ถือแฟ้มเอกสารเดินตามต้อยๆ อูโพจีงเดินช้าๆ ตัวตรงเผงเพื่อคานน้ำหนักพุงที่ล้นหลาม เขากางร่มไหมสีเหลืองไว้เหนือศีรษะ ปะโซ่สีชมพูที่สวมนั้นสะท้อนประกายในแสงแดดเป็นมันเลื่อมระยิบราวขนมพราลีน** เขากำลังไปศาลเพื่อพิจารณาคดีประจำวัน

---