หนังสือ : พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"
โดย : สายชล สัตยานุรักษ์
จำนวน : 276 หน้า
ราคา : 230 บาท

แต่นอกจาก 2 รายชื่อที่กล่าวไปข้างต้นแล้ว อีกชื่อหนึ่งที่ปรากฎขึ้นมาว่าเป็นหนึ่งในกลจักรสำคัญในการสร้างกระแสของความนิยมชาติ ผ่านทั้งภาษา วัฒนธรรม ประวัติศาสตร์และการศึกษาก็คือ "พระยาอนุมานราชธน" หรือที่หลายคนรู้จักในนามของ "เสฐียรโกเศศ" โดยในหนังสือเรื่อง "พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"" ได้พูดถึงบทบาทของพระยาอนุมานราชธน ในการทำหน้าที่เป็นผู้ผลักดันและขับเคลื่อนกลจักรของกระแสชาตินิยม

"พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"" ได้ทำการศึกษาประวัติชีวิตและผลงานของพระยาอนุมานราชธนในช่วงวัยต่าง ๆ และในช่วงวัยวันที่ตัวของท่านผูกพันอยู่กับผู้นำทางการเมืองคนสำคัญ ๆ อย่างทั้งจอมพล ป. จอมพลสฤษดิ์ ที่ตัวของพรัยาอนุมานราชธนทำหน้าที่เป็นทั้งที่ปรึกษาด้านการสร้างความเป็นชาตินิยมผ่านภาษา การศึกษา วัฒนธรรม ประวัติศาสตร์ ผ่านงานเขียน บทวิทยุและผ่านการบรรยายในที่สาธารณะและตามชั้นเรียนต่าง ๆ

ในหนังสือ "พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"" ได้แสดงให้เห็นบทบาทของพระยาอนุมานราชธนในแต่ละรัฐบาล ทั้งในฐานะที่ตัวท่านเป็นผู้นำหลักในการผลักดันการสร้างความรู้สึกนิยมชาติผ่านกลไกต่าง ๆ เพื่อตอบสนองต่อความต้องการของผู้นำในแต่ละช่วงเวลา อย่างในยุคสมัยของจอมพล ป. พระยาอนุมานฯ ได้สร้างสำนึกร่วมของความเป็นจีนและไทยเข้าด้วยกัน เพื่อต่อสู้กับอุดมการณ์ของพรรคคอมมิวนิสต์จีนที่กำลังเริ่มขยายอิทธิพลในช่วงเวลาดังกล่าว

และในช่วงสมัยของจอมพลวฤษดิ์ ตัวพระยาอนุมานฯ เองได้สร้างชุดความเชื่อหนึ่งขึ้นมาสำหรับการสร้างความชอบธรรมให้กับอุดมการณ์ของรัฐราชการ โดยที่พระยาอนุมานฯ ได้สร้างชุดความเชื่อที่ว่าปัญหาบางประการในสังคมไทยจำเป็นต้องแก้ไขด้วยคนที่มีความสามารถ (คนชั้นนำ) ที่ได้รับการศึกษาและถูกฝึกฝนมาสำหรับรับมือและแก้ไขปัญหา ซึ่งนั่นหมายถึงกลไกราชการเป็นกลไกที่ถูกกล่าวถึงในฐานะของเครื่องมือสำคัญในการแก้ไขปัญหาของชาติบ้านเมือง

นอกจากนี้ "พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"" ยังช่วยฉายภาพให้เราเห็นภาพกลไกการทำงานของการสร้างอุดมการณ์ชาตินิยมในแต่ละยุคสมัยได้เป็นอย่างดี ทั้งฉายให้เห็นคสามต้องการของผู้นำทางการเมืองในแต่ละช่วงเวลา และฉายให้เห็นภาพของการต่อสู้ขับเขี้ยวกันของชุดอุดมการณ์ของผู้นำแต่ละฝ่ายในช่วงเวลานั้น ๆ ที่ต่างแก่งแย่งกันเพื่อสร้างความชอบธรรมให้กับแนวคิดและอุดมการณ์ของตนเอง

เมื่ออ่าน "พระยาอนุมานราชธน: ปราชญ์สามัญชนผู้นิรมิต "ความเป็นไทย"" จนจบ ทำให้นึกถึงภาพของ "วิษณุ เครืองาน" ที่สวมทับอยู่ในภาพของพระยาอนุมานฯ เพราะไม่ว่าจะผ่านมากี่ยุคสมัย ทั้งวิษณุและพระยาอนุมานฯ ต่างสามารถทำงานเพื่อตอบสนองรัฐบาลในแต่ละช่วงเวลาได้เป็นอย่างดี อาจเรียกได้ว่าพระยาอนุมานฯ เป็นต้นธารของสิ่งที่คนในยุคปัจจุบันเรียกกันว่า "บริกร" อย่างนิติบริกรและรัฐศาสตร์บริการ แต่สำหรับพระยาอนุมานฯ เราอาจจะต้องเรียกท่านว่า "มนุษยนิรุติประวัติบริกร"